معرفی گلیم فرش و انواع بافت های گلیمی

گلیم که در گذشته تخت بافت نامیده می شده نوعی فرش است که از پیچش نخ پود به دور نخ تار بافته می‌شود. گلیم بر خلاف فرش نخ خاب و در نتیجه پرز ندارد. جنس نخ تار از پنبه و پشم است و گاهی اوقات از نخ ابریشم نیز استفاده می شود. جنس نخ پود از نخ های پشمی، کرک و ابریشم است. چون طرح گلیم از نخ پود ایجاد می شود؛ نخ هایی که برای نخ پود گلیم استفاده می شود رنگی است.

گلیم نیز مانند فرش در سراسر دنیا طرفداران خود را دارد.
نامگذاری گلیم در زبان های مختلف:
افغانستان: گلیم
اوکراین: گیلیم
قفقاز: بداس
سوریه و لبنان: بداس
رومانی: چیلیم
ترکیه، لهستان، مجارستان و عربستان: کیلیم
از جمله نام های متفاوت گلیم در کشورهای مختلف است.

انواع دستگاه های بافت گلیم

برای بافت گلیم از چهار نوع دستگاه استفاده می شود که در ادامه به توضیح مختصری در مورد آن ها می‌پردازیم.

1-    دستگاه گلیم ساده باف

در دستگاه گلیم ساده باف که گلیم به صورت یکنواخت روی آن بافته می شود، از یک کجو و چوب کمکی ساخته شده است. گلیم هایی که با دستگاه ساده باف بافته می شوند، پشت و روی گلیم یکسان و قابل استفاده است و در اصطلاح می توان گفت که گلیم دو رویه است.

2-    دستگاه گلیم چرخی باف

در دستگاه گلیم چرخی باف، برای بافت گلیم نخ پود از بین تمام تارها عبور می کند و پودهای اضافی در پشت گلیم روی هم قرار می گیرند و بافت به صورت یکسان است. حاصل بافت با این دستگاه گلیمی بسیار محکم و ضخیم است. گلیم هایی که با این دستگاه بافته می شوند دارای روی و پشت متفاوتی هستند و گلیم یک رویه است. دستگاه گلیم چرخی باف از چهار کجو که هرکدام به وسیله کمان‌هایی جابه جا می شوند، ساخته شده است.

3-    دستگاه جاجیم باف

جاجیم هایی که با این دستگاه بافته می شوند همانند گلیم ساده باف پشت و روی یکسانی دارند. این دستگاه از چهار کجو و چند کمان ساخته شده است. از تفاوت هایی که جاجیم با گلیم دارد می توان به این مورد اشاره کرد که در جاجیم علاوه بر نخ های رنگی که به عنوان نخ پود استفاده می شود، نخ های تار آن نیز رنگی است.
دستگاه بافت جاجیم دارای چهار کجو و چند کمان است. تفاوت اساسی بین جاجیم و سایر انواع گلیم، رنگی بودن تارهای آن است که مثل پود در ظهور نقش ها مؤثرند.پشت و روی جاجیم همانند گلیم ساده بافت یکسان است.

4-    دستگاه گلیم سوزنی (سوماک)

این نوع از دستگاه گلیم باف از یک کجو ساخته شده و شبیه دستگاه گلیم ساده باف است. گلیم هایی که با این دستگاه بافته می شوند دارای پودهای اضافی هستند که به صورت آزاد در پشت گلیم باقی می ماند. گلیم هایی که با این دستگاه بافته می شود برای تزیین مورد استفاده قرار می گیرد.

انواع بافت های گلیمی ایران

شیریکی پیچ ( شیرکی پیچ ):

در این نوع از بافت گلیم که توسط بافندگان عشایر و روستایی کرمان به شیریکی پیچ نامگذاری شده است؛ گلیم، ظاهری شبیه به قالی دارد و با گره بافته می شود. بر خلاف دیگر انواع گلیم که طرح و نقشه گلیم با عبور نخ پود از لابه لای نخ تار تشکیل می‌شود، در این نوع بافت نخ پود فقط باعث اتصال تارها به یکدیگر شده و نقشه گلیم از گره هایی که روی نخ تار زده می شود به وجود می آید.
نقوش شیریکی پیچ تنها به شکل های هندسی ختم نمی شود و گاهی با نقوش نامتقارن توازن و هماهنگی ایجاد می کند و با گاهی با نقوش متقارن که بوته جقه در میان نقوش شیریکی میان دو گل گرد تعبیه شده است، توازن و هماهنگی را ایجاد می کند. متن گلیم از گل کشمیری پر شده و حاشیه گلیم از شکل های هندسی که به صورت زنجیره ای به یکدیگر متصل شده و در کل حاشیه تکرار شده اند تشکیل شده است.
نقوش دیگری از جمله: قارا، گل شاه عباسی، گل کرمانی و جفت گل در بافت گلیم رواج دارند.

 
وَرنی:

در این نوع از بافت گلیم طرح و نقشه گلیم به صورت ذهنی است و نقوش روی گلیم از نقش حیوانات و محیط زیست آن منطقه نشات گرفته شده است (این نوع بافت در استان آذربایجان شرقی رواج دارد).

گلیمچه:

گلیمچه نوعی دیگر از گلیم است که از لحاظ شیوه بافت و مواد اولیه، شبیه انواع دیگر گلیم است. تفاوتی که با گلیم های معمولی دارد از لحاظ اندازه (کوچک تر از گلیم های معمولی است) و نقوش (دارای نقوشی متنوع تر از گلیم های معمولی) است.

زیلو:

زیلو که به عنوان زیرانداز تابستانی مورد استفاده قرار می گیرد در بیشتر مناطق با دستگاه بافندگی و در مناطق روستایی شهرهای تهران، ساوه، کاشان و یزد به صورت دستبافت و به شیوه گلیم بافته می شود. عمدتا زیلوها با پنبه که به صورت 6 تا 8 نخ در یک لا قرار می گیرد، بافته می شوند.

پِلاس یا پالاس:

پلاس نوعی دیگر از بافت است که با تار و پودی از پنبه، در اندازه 250×350 در برخی از مناطق یزد بافته می شود.

مَسنَد:

مسند نوعی گلیم با ابعاد 100×150 سانتی متر است که در روستاهای بخش نمین شهرستان اردبیل بافته می شود. مسند دارای طرح های محلی است که سابقه بافت آن به 50 سال می رسد.

جُل:

در جل نقوش به صورت سوزن دوزی است که پس از اتمام بافت زمینه ای ساده بر روی آن دوخته می شود. این نوع بافت ها از یک طرف قابل استفاده اند و پشت و رو دارند. جل برای پوشاندن چهار پایان عرق کرده استفاده می شود.

سجاده:

سجاده های گلیم تنها برای نماز استفاده می شوند و شبیه سجاده فرش نقشی شبیه محراب دارند. دلیل استفاده از سجاده های گلیم، کوچکی و سبکی آن هاست که به راحتی می توان با خود حمل کرد.

چیق:

مردم عشایر برای قسمت کردن چادرها از چیق به عنوان دیوار چادر استفاده می کنند. نقوشی که روی چیق ها پیاده می شود همان نقوش سنتی گلیم ها است که با واحد درشت بافت، نی، بافته می شود.

کوچه:

برای پوشاندن دیوار چادرهای عشایر استفاده می شود. کوچه نوعی زیر انداز به رنگ سفید یا خاکستری است.
قالیچة خاص که برای بستن اثاثیه از آن کمک می گیرند.

 مَفرش:

برای بستن اسبابی مانند رختخواب و  یا سایر لوازم مورد استفاده قرار می گیرد. استفاده از این نوع گلیم فقط در ایل هایی که هنوز کوچ نشین هستند رواج دارد.

جَوال:

جوال همان کیسه های بزرگ یا توبره است که چادرنشینان برای نگهداری آذوقه (به نوعی انبار آذوقه) به دیوار می آویزند.

خورجین:

بافته هایی که چادر نشینان برای حمل بعضی از لوازم همراه خود دارند.